गाणी आणि आठवणी ५ - आरंभी वंदिन अयोध्येचा राजा

रेडिओची साथ बालपणापासुनची; त्यामुळे सकाळी सहा-सातच्या दरम्यान लागणारी भजनं, अभंग कानावर पडून त्यांचे शब्द, चाल सारं तेव्हापासुन मनात बसलंय.नकळत पं.भीमसेन, किशोरी आमोणकर असे भलेभले गायक ऐकण्याचं भाग्य आपल्याला लाभतंय हे कळण्याचं ते वय नव्हतं. पण त्यातली अशी मनात बसलेली गाणी जेव्हा नंतर मोठं झाल्यावर ऐकली गेली तेव्हा त्यातलं गांभीर्य,अर्थही कळायला लागला आणि अशा गाण्यांची संगत लागली.त्या सुरांच्या मोहिनीने चिंतेच्या काही क्षणात थोडा वेळ का होईना मनाला शांतताही दिली.


"आरंभी वंदिन अयोध्येचा राजा" हा पं.भीमसेन जोशी यांनी गायलेला अभंग मी नक्की असाच सहाच्या वेळेस केव्हातरी ऐकला असणार असं मलातरी वाटतं.सकाळच्या शांत वातावरणात जेव्हा फ़क्त आईने पाणी तापवण्यासाठी सुरु केलेल्या स्टोव्हचा आवाज साथीला असे तेव्हा अर्धवट झोपते हे सूर मनात पक्के झाले आणि त्यानंतर जेव्हाही केव्हा हा अभंग ऐकला तेव्हा तेव्हा तशीच तंद्री लागल्याचं जाणवतंय.

खरं काय जादू आहे या सुरात की शब्दात? पक्कं कळलं नाही पण कुठेतरी मनात हा अभंग बसला आहे असं वाटतं. नेहमी प्रथम वंदिला जातो तो गणपती पण तरी यात अयोध्येच्या राजाला सुरुवातीचं वंदन करुन थोडा साध्या शब्दात सांगायचं तर कोड ब्रेक केलाय का असं वाटतं. बर्‍याच गाण्यांचे जन्म, त्यांच्या चालींबद्दलच्या सुरस कथा प्रचलित आहे तसंच याचाही उगम कळला तर ते वाचायला मला नक्की आवडेल.

पं. भीमसेनजींच्या धीरगंभीर आवाजात जेव्हा आरंभी वंदिन सुरु होतं तेव्हाच आपण त्याकडे खेचलो जातो असा माझा अनुभव आहे आणि साथीला भजनी तालातला ठेका आपल्याला लगेच ताल धरायला भाग पाडतो. ते टाळ जणू काही आपणच वाजवतोय असंही वाटायला लागतं आणि पुढंपुढं त्यांच्या सुरांत अधिकाधिकच गुंतायला होतं. आधीची गंभीरता पहिल्या दोनेक कडव्यांनंतर जेव्हा "काही केल्या तुझे मन पालटेना" या कडव्याला येते तेव्हा मात्र त्यांचा आवाज मुलायम होतो आणि ते सूर आपल्याला एका वेगळ्याच जगात घेऊन जातात.

हे कडवं ऐकताना काही वेळा वाटतं आपण कुणा दुसर्‍या व्यक्तीचं मन पालटायला पाहातोय किंवा काही वेळा ते आपलंच मन असतं जे पालटायला तयार नसतं आणि आपणच त्याची आर्जवं करत असतो. ही एकच ओळ, आठेक वेळा तरी सलगपणे गायलीय आणि प्रत्येकवेळी त्यातली नजाकत वेगळी आहे, सुरांची पट्टी वेगळी, पंडितजी वेगवेगळ्या प्रकारे जणू काही मन पालटवण्याचा प्रयत्न करताहेत..त्यांची ती आळवणी अक्षरशः डोळ्यातून पाणी काढते. अगदी थोडक्यात सांगायचं तर ही आळवणी ऐकली तर कुठलाही भक्त किंवा देव यांच मन बदलवण्याची ताकद त्यात आहे.फ़क्त हेच नव्हे तर सारीच कडवी आपल्याला त्या रामाच्या दरबारी घेऊन जातात आणि मग तो सुरुवातीला आरंभी कुणाला वंदायचं हा प्रश्न जर पडलाच असेल तर गौण होऊन जातो. सगळ्यात शेवटी जेव्हा पुन्हा संथ लयीत ते ’अयोध्येचा राजा’ म्हणतात तेव्हा आपल्या नकळत मनातल्या मनात आपण आपल्या हातातले टाळ शांतपणे खाली ठेवलेले असतात ते माझं मलाच कळलेलं नसतं.

बेचैनीचे छोटे मोठे प्रसंग अधेमधे येतच असतात. अगदी साधं एखादा दिवस नीट गेला नसेल आणि मग रात्री झोप लागताना त्रास होत असेल तरी किंवा अवेळी जाग आली की त्या शांततेत हा अभंग जरुर ऐकुन पाहावा. सगळं काही विसरुन आपण एका वेगळ्याच विश्वात जातो. मागे एका विमानप्रवासात तेवीस तास अडकले होते तेव्हा माझ्या नशीबाने आय-पॉडमध्ये हा अभंग होता. त्या प्रवासात मी तो नक्की कितीवेळा ऐकला याची मोजदाद नाही पण जीवाची घालमेल कमी करायला या सुरांनी, शब्दांनी आणि त्यातल्या आळवणीने खूप मदत केली असं मला खात्रीने वाटतं.

आपल्याला कितीही मित्र-मैत्रीण, आवडीतली लोकं असा गोतावळा असला तरी गाणी जितकं आपल्याला हलकं करु शकतात ती ताकद बाकीच्या गोष्टींमध्ये थोडी कमीच आहे. कुणाला एखादा अभंग आवडेल तर कुणी एखादी सुफ़ी धुन ऐकत तंद्री लावेल. पण सुरांची जादू तीच. त्यातही मनात बसलेली गाणी लहानपणापासुन ऐकली असल्यामुळे सवयीची झाली असली तरी एखाद्या विशिष्ट प्रसंगी मोलाची साथ करतात. माझ्यासाठी हा अभंगही असाच.



या लेखाचं अभिवाचन पंडितजींना आदरांजली म्हणून ऋतूहिरवा २०११ साठी केलं होतं ते इथे ऐकता येईल..