चार आणे

"बाबा चाराणे द्या ना..आवळासुपारी घ्यायची आहे"

"हे घे दोन चार आणे म्हणजे कंडक्टरकडे चिल्लर मागायला नको" - इति आई

"ए पावली पडली बघ तुझी." आणि मागुन जोरात खी खी खी...

"ते चाराणे मला दे नं. मी एशियाडवाले चाराणे जमवतेय."

आण्याचा हिशोब करण्याइतकी माझी पिढी जुनी नसली तरी शाळेत असल्यापासुन चार आणे आणि त्याच्या पटीत बराचसा हिशेब केला जायचा. "चाराणे" हा आमचा नेहमीचा शब्द...

काय काय नाही यायचं या छोट्या गोल नाण्यात? चाळीखाली उतरल्यावर रस्ता ओलांडला की एका चणेवाल्याचं दुकान होतं. चिमुकल्या मुठीतून चणेवाल्याला चाराणे दिले तेव्हा एक अख्खी भेळ आली होती. कदाचित माझ्या वयाकडे बघुन थोडी छोटी पुडी बनवली असेल त्याने पण चण्याच्या तर छोट्या दोन पुड्या यायच्या हे नक्की आठवतंय. मावशीकडे बसने जायचं तर चार आण्याचं अर्ध तिकिट काढलं की पोहोचलंच.साधारण एका विशिष्ट वयात स्टॅंप आणि नाणी गोळा करायचा छंद लागतो तसा मलाही लागला(आणि यथावकाश त्याची धुंदी उतरली) त्याची सुरुवातही चार आण्याच्या नाण्यानेच झाली होती.

माझी शाळा घरापासुन इतक्या जवळ होती की पहिली घंटा झाल्यावर निघालं तरी तिसरी घंटा होईपर्यंत पोहोचेन. मी जेवायला घरीच यायचे (त्यामुळे शाळेतच थांबुन डब्बा खाणार्‍या मुलांबद्दल एक कमालीचं आकर्षण मला होतं. जणु काही मधल्या सुट्टीत त्यांना कुठला जादुचा खाऊच मिळणार आहे...असो) तर त्याचा मुख्य तोटा हा होता की माझ्या आई-बाबांनी आम्हा भावंडांना शाळेसाठी पैसे देणं हा प्रकार कधीच केला नाही. मी मात्र अध्येमध्ये बाबांना मस्का मारुन निदान चाराणे तरी द्या नं असं म्हणून कधीकाळी मिळालेल्या त्या पैशात चैन करुन घेई.

शाळेच्या बाहेर एक छोटं दुकान होतं. एक म्हातारे आजोबा ते सांभाळायचे. त्यांच्याकडे रावळगावच्या गोळ्या, खडखडे लाडु आणि असंच काही अडमतडम काचेच्या बरण्यांमधुन खुणावत असे. मुख्य आकर्षण आवळासुपारी, त्याखालोखाल तळलेली मूगडाळ आणि मग सिझनप्रमाणे बोरं इ.चा नंबर असे. अर्थात आमची आर्थिक परिस्थिती इतकी बेताची होती की हे चाराणे आपल्यासाठी चैन आहे याची पूर्ण जाणीव तेव्हाही होती पण माझ्या बाबांना बहुधा त्यातुन बाकीच्या मुलांसारखं मधल्या सुट्टीत कधीतरी दुकानात जाऊन काहीतरी घ्यावंसं वाटतं हे कळलं असावं आणि आईच्या नकळत त्यांनी ती चैन मला करु दिली.

तर अशा बाबांना खूप मस्का मारुन मिळवलेल्या चार आण्यात मग शक्यतो आवळासुपारीच्या दोन पुड्या मी घेई. कारण त्यावेळी त्या पंधरा पैशाला एक आणि चार आण्याला दोन मिळत. अगदी पुरवून पुरवून खाल्ली तरी आठवडाभर सहज पुरत. त्याच चवीचा कंटाळा आला किंवा साध्या भाषेत थोडी चैन करायची असेल तर मग चार आण्याला तो दुकानदार त्याच्या कुठल्याशा मापाने तळलेली मुगाची डाळ देई ती घ्यायची. चैन कारण कितीशी डाळ असणार त्या छोट्याशा पुडीत? ती त्याच दिवशी संपे आणि आता पुन्हा चाराणे मिळवायचे म्हणजे बाबांना मस्का मारूनही काही फ़ायदा नसे कारण "कडकी" या शब्दाचा अर्थ फ़ार लहानपणीच कळायला लागला होता.

सिझनप्रमाणे शाळेच्या बाहेर बोरंवाल्याची गाडी यायची त्याची ती त्रिकोणी पुडीपण चार आण्यालाच मिळे. लाल जर्द रंगाची, मीठ घालुन सुकवलेली ती चणेबोरं अहाहा! त्या बोरांची चव आणि तो ती पुडी देईपर्यंत हातातलं नाणं गच्च पकडत दुसर्‍या हाताने "भैया थोडा चखने को देदो ना.." अशी विनवणी करायचे ते दिवस भैयाजीच्या "ले लो बिटिया" म्हणताना चार आण्यात मिळालेल्या पुडीतल्या चण्यापेक्षा हेच चणे जास्त मस्त लागायचे बहुधा.

माझी एक मावशी माझ्या घरापासुन तशी जवळ पण तरी बसने जायला लागायचं अशा अंतरावर राही.माझी मावसभावंडं वयाने माझ्या आसपासची. शिवाय मावसबहिण चौथीत असेपर्यंत काकांच्या बदल्यांमुळे ती महाराष्ट्राबाहेर राहायची आणि नंतर मग त्यांनी इथे कायमचा मुक्काम ठरवल्यामुळे माझ्यासाठी हे हक्काचं नात्याचं घर होतं. मी आणि ती मावसबहिण अजुन मैत्रीच्याच नात्यात जास्त आहोत. तेव्हा तर काय फ़ुलपंखी दिवस. प्रत्येक शनिवारची अर्ध्या दिवसाची शाळा संपली की आम्ही भेटलं पाहिजे असं वाटायचं पण प्रत्येक नाही तरी महिन्यातुन निदान दोनदा तरी भेटणं व्हायचं अपवाद परिक्षांचा सिझन. तर त्यांच्या घरी जायला हाफ़ तिकिटात असेपर्यंत तरी चार आण्याचं तिकिट लागायचं. त्यामुळे जाताना आई शक्यतो दोन्ही वेळचे सुट्टे पैसे द्यायची आणि येताना मावशीपण आठवणीने सुटे चाराणे आहेत का हे विचारुनच बस स्टॉपवर सोडायची. मावशीच्या घराजवळंच बाजार भरे. त्यामुळे आईने सांगितलं असेल तर चाराण्याचा मसाला उर्फ़ मिरच्या-कोथिंबीर येता येता घेतली की आईपण खूश आणि हे मी आठवणीने आणलं म्हणून मीही.

कधीतरी आई आम्हाला बचतीचं महत्व सांगतानाही उदाहरण म्हणून चार आणेच घ्यायची आणि म्हणायची तुमच्या पैसे जमा करायच्या डब्यात नुस्ते चार आणे जरी टाकले तरी हळुहळू किती रुपये जमा होत राहतील आणि मग आम्ही मनातल्या मांड्यात त्या अद्याप न टाकलेल्या चार आण्याच्या न झालेल्या रुपयाचं आम्ही काय काय करु शकु अशा विचारात आता चार आणेपण हातात नाही आहेत हे विसरुन जात असू. नंतर मग एकदा आम्हा तिघांसाठी तीन वेगवेगळे पैसे साठवायचे डब्बे आणले. त्यात माझा होता म्हातारीचा बूट आणि त्यात मग पाठीमागे वेगवेगळी चित्रं असलेली कितीतरी चार आण्याची नाणी मी टाकायचे. आणखी इतर नाणीही होती त्यात पण चार आणे सहजी टाकले जायचे कारण त्यातल्या त्यात ते परवडायचे. रुपया किंवा दोन रुपये आईकडेच खर्चासाठी जायचे. मध्ये मग एशियाड झालं त्यावेळी ती पाठीमागे वेगळा छाप असलेली नाणी काढली होती. माझा नाणं जमवायचा म्हातारीचा बूट आईकडे त्याच नाण्यासहित अजुन आहे त्यात मी टाकलेली नाणी तशीच आहेत.काय गम्मत आहे इतके मांडे खाऊनही त्या सेव्हिंगला हातच लावला गेला नाही बहुधा.

चार आण्यात मिळणार्‍या लिमलेट आणि रावळगावच्या गोळ्या तर आताही त्या चवी तोंडावर आणतील. कुणाकडून चुकुन चार आण्याचं नाणं पडलं तर ’पावली पडली बघ तुझी’ म्हणून खिदळायचंही तितकंच लक्षात आहे. माझ्या मामाच्या बाबतीत तर ते नेमकंच व्हायचं आणि आम्ही भाचे कंपनी त्याची पण थट्टा करायचो.

नंतर हळुहळु चाराण्याचा भाव कमीपण झाला. म्हणजे पुर्वीसारखं बसचं तिकिट किंवा गोळ्या-बिस्किटं चाराण्यात यायचं तसं बंदही झालं. पण तरी चाराण्याची आणखी एक ह्रद आठवण आहेच. माझ्या मामाचं गावं पालघर तालुक्यातलं एक छोटं खेडं. मला आठवतं तोवर त्या गावात पीठाची गिरणी पण नव्हती. मामी जात्यावरच दळायची. पूर्ण गावात किराणा, रॉकेल पासुन चणे-दाणे मिळायचं एकच दुकान होतं. मी सातवीत वगैरे असतानाची आठवण आहे ही.मामीने काहीतरी अडम तडम घ्यायला पाठवलं असावं कारण मुख्य किराणा मामा महिन्यात एकदा मनोरला जाऊन आणायचा. माझ्याआधी आदिवासी पाड्यातली एक बाई तिच्या छोट्या शेंबड्या मुलाला अंगावर घेऊन आली होती. "बाय चार आण्याचा गोडातेल दे गं" म्हणून एक काचेची बाटली पुढे केली आणि त्या दुकानवाल्या काकींनी तिची चौकशी करत कुठल्यातरी अगम्य मापाने साधारण एक चमचाभरच्या आसपास तेल तिच्या बाटलीत दिलं. त्यावेळी स्वयंपाकघरातलं विशेष कळत नसलं तरी इतक्याशा तेलात ती नक्की काय शिजवणार हा प्रश्न पडून तिची समस्या मी आईकडे मांडली होती.त्यावेळी आईने मला गावात आदिवासींकडे पैसे नसतात त्यामुळे ते आपल्यासारखं महिन्याचं रेशन भरु शकत नाही मग त्यादिवशी जे लागेल आणि पैसे असतील तसं थोडं थोडं घेऊन तो दिवस साजरा करतात हे समजावलं होतं. "गरीबांचं पोट म्हणजे हातावर कमावुन पानावर खायचं" हे आईचं एक वाक्य नेहमी ऐकायचे त्याचा प्रत्यक्ष अर्थ त्यावेळी कळला होता. त्यादिवशी आपण किती चांगलं आयुष्य जगतोय याचा साक्षात्कार झाला होता.

आज अचानक या आठवणी अशा निघण्याचं कारण म्हणजे काही महिन्यांपुर्वी वर्तमानपत्रात वाचलं की चार आण्याचं नाणं चलनातुन रद्द होणार आहे. हा २०११ चा जून चार आण्याच्या नाण्याचा शेवटचा महिना. कदाचित आतापर्यंत लोकांनी शेवटचे चार आणे कधी वापरले ते आठवायचंही सोडलं असेल .माझ्या मागच्या मायदेशवारीत रिक्षाचा प्रवास तर पन्नास पैशाच्या पटीत होता बहुतेक आणि इतर ठिकाणी तर नाण्यात काही केल्याचं आठवतही नाही.

तरीही आता चाराणे नसणार म्हटल्यावर हे वर म्हटलेले मिरच्या-कोथिंबीरीपासुन बसच्या तिकिटापर्यंतचे सारे व्यवहार डोळ्यासमोर उभे राहिले. मला अर्थकारणातलं विशेष कळत नाही पण तरी जेव्हा जेव्हा मी परदेशात अगदी एक एक सेंटही चलनात पाहते आणि माझ्या लहानपणीची एक एक नाणी अशी गळताना पाहाते तेव्हा कुठेतरी काहीतरी चुकते असंच वाटतं. काय ते माहित नाही पण आत्ता या क्षणी मात्र मी जर कधी माझ्या मुलाबरोबर खेळतानाही सवयीने चाराण्याच्या व्यवहारात काही बोलले तर मात्र त्याला समजावताना पुन्हा एकदा आठवणींच्या गर्तेत जाणार हे नक्की.