बरेच दिवसांनी वाचनालयात जायला मिळालं आणि कित्येक महिन्यांपासुन यादीवर असलेलं ’नॉट विदाउट माय डॉटर’ घेता आलं..मागे इराणबद्दल वाचलेलं ’माय होम, माय प्रिझन’च्या बाजुलाच हे असावं हा योगायोगच म्हणायचा. हे पुस्तक इतक्या उशीराने वाचणारी कदाचित मी एकटीच असेन..त्यामुळे खरं तर वेगळं काय लिहिणार मी?
८४-८६ काळात घडलेली ही घटना. एका अमेरिकन बाईने आपल्या इराणी नवर्‍याबरोबर दोन आठवड्यासाठी इराणमध्ये जाणं आणि आपल्या पाच वर्षांच्य मुलीसोबत तिला तिच्या इच्छेविरुद्ध अडकावं लागणं...तिच्या वाट्याला धर्म या नावाखाली लादलेले जाचक नियम..अगदी सरळ शब्दात सांगायचं तर कैदच...या कैदेतून लेकीसकट पळु जायचं धाडस करुन ते यशस्वी करण हा साराच प्रवास एक स्त्री म्हणून वाचताना मनावर अनेक आघात करुन जातो....अशा प्रकारे स्रियांना वागवलं जातं आणि कितीतरी जणी अद्यापही अशाच जगत असतील हे कटु सत्य आणखीच विषण्ण करायला लावतं... या घटनेवर लगेचच म्हणजे ८७ साली लिहिलेलं हे पुस्तक मुळात वाचलंच पाहिजे..वेदनेलाही भाषा असते आणि ती वेदना आपल्यापर्यंत पोहोचु शकते हे मागचे काही दिवस मी या वाचनाद्वारे मागचे काही दिवस अनुभवलंय...
खरं तर माय होम माय प्रिझननंतर इराणबद्दलची पार्श्वभूमी आधीच मनात तयार झाली होती. ही घटना तर त्याच्या आधीच्या दशकातली. फ़रक इतकाच ती तिथे इराणमधली राजकीय पार्श्वभूमी होती तर इथे तिथली सांस्कृतिक. हे पुस्तक मी सुरु केलं आणि शेवट त्या माय-लेकींच्या सुटकेत आहे हे माहित होतं तरी सारखं त्या दडपणात आपणच जगतोय असं झालं होतं. म्हणजे मध्येमध्ये त्या दडपणाने होणारी चिडचिड घरात येऊ लागली आणि मग बेट्टी आणि तिची पाच वर्षांची मुलगी मोहताब यांनी हे कसं सहन केलं असेल असं सारखं मनात येऊ लागलं...
शेवटी ती खदखद मनात राहु नये म्हणून मग रोज थोडं वाचलं की त्यात काय झालं हे आईला सांगायला सुरुवात केली. तिने स्वतः आत्ताच मी मागे आणलेलं ’सोन्याच्या धुराचे ठसके" वाचुन तसंही आखाती देश आणि त्यांची संस्कृती याविषयीच्या आमच्या चर्चा कम आपलं किती बरंय हे बोलुन झालंही होतं...त्यामुळे तशाच प्रकारच्या या संस्कृतीचं कंटिन्युएशन असलेलं हे पुस्तक तिने माझ्यातर्फ़े वाचलंच...रोज मी थोडं वाचुन झालं आणि चिंतातुर चेहर्‍याने बसले की "काय झालं गं तिचं?" आणि मग आमची चर्चा..आता हा आमच्या घरातलाच प्रश्न असल्याप्रमाणे काही दिवसांनी नवराही सामिल झाला. त्याला तसंही वाचन करायचा कंटाळाच आहे..पण ती या सर्वातून कसा मार्ग काढते हे त्यालाही डिटेलमध्ये हवं होतं...मी दुपारच्या चहाला आईबरोबर आणि रात्री मुलं झोपली की नवर्‍याबरोबर असं तीनदा हे सगळं जगतेय...तिच्यासाठी प्रचंड सहानुभुती आणि "त्या" सो कॉल्ड रुढींबद्दलचा तिटकारा पुन्हा पुन्हा अनुभवतेय...
जशी मला वाचनाची तशी त्याला चित्रपटांची आवड त्यामुळे माझं पुस्तक अर्धं वाचुन होईस्तो आमच्या इन्स्टंट क्यु मध्ये "नॉट विदाउट माय डॉटर" आला. पण माझं पुस्तक पूर्ण झाल्याशिवाय त्याला तो पाहायचा नव्हता..तिचं दुःख,वेदना,तडफ़ड सारं काही सहन करायची माझीही सहनशक्ती संपली होती..त्यामुळे शेवटी ती निर्धाराने मुलीसह घर सोडून अमाल (Amahl) कडे येते, त्यानंतरचं ते पुढे अमेरिकेतल्या तिच्या खडतर प्रवासांचं वर्णन मात्र थांबुन वाचायला मला धीर नव्हता..त्या रात्री दोन-अडीच वाजेपर्यंत जागुन मी सुटकेचा निश्वास टाकला...हे सगळं दुसर्‍या दिवशी आईला जमेल तितक्या थोडक्यात सांगितलं आणि मग नवर्‍याला मात्र चित्रपटच पाहायला म्हटलं..
खरं तर हे सगळं पुन्हा उकरुन उद्विग्न व्हायची इच्छा नव्हती पण तरी हा चित्रपटही मी पाहिला. निव्वळ यासाठी की या पुस्तकातलं कितपत त्यात उतरलंय ते तपासायला..ज्यांना या सत्यकथेत खरंच रस आहे त्यांच्यासाठी चित्रपट म्हणजे हिमनगाच्या वरच्या टोकापेक्षा कमी भाग आणि वेदना पोहोचणं वगैरे फ़ार कमी दृश्यात झालंय असं माझं स्वतःचं म्हणणं आहे. चित्रपटातली बेट्टी फ़क्त सारखी संभ्रमात असल्याचा चेहरा असलेली वाटते तर खर्‍या आणि पुस्तकातल्या बेट्टीच्या स्वभावाला बरेच कंगोरे आहेत. ती नवर्‍याशी प्रसंगी खोटं नाटक करुन स्वतःला सुटकेचे प्रयत्न करण्यासाठीचा वेळ देते. आपण मुलीला फ़ार लवकर मोठं व्हायला लावतोय का किंवा नाहीच जमलं परत जायला तर कशाला तिला वेडी आशा दाखवा म्हणून आईचं तिचं वेगळं रुप...नंतर नंतर तिची परमेश्वरावर बसणारी तिची श्रद्धा आणि तिच्या प्रार्थनांना आलेलं फ़ळ किंवा तसा योगायोग हे सारं चित्रपटात कळणं कठीणच.....हे सगळं खूप लवकर होतंय आणि काही ठिकाणी काही प्रसंगात ती हे असं का वागते याचं थोडं स्पष्टीकरण जे पुस्तकात मिळतं, चित्रपटात मिळत नाही. चित्रपटाच्य तळटीपेत लिहिण्याप्रमाणे पुस्तकाबर हुकुम चित्रपट नाही हे पुस्तक ताजं वाचलेलं असल्याने जाणवतंच....
एक स्त्री म्हणून हे सारं वाचलं की आपल्याला त्या मानाने बरंच काही मिळतंय असं सारखं वाटत राहातं ...म्हणजे जिथे कमी लेखलं गेलंय आणि जातंय ते नेहमीच जाणवणार पण या 'अशा' देशांमधली भरडली जाणारी स्त्री पाहिली की आपण फ़ारंच बरे आहोत हे लक्षात येतं...म्हणजे पेला अर्धा भरल्यासारखं वगैरे....
माझ्यासारखं कुणी एखादं हे पुस्तक वाचायचं राहिलं असेल आणि त्यांच्यासाठी ९१ मध्ये आलेला चित्रपट हा पर्याय असेल तर त्यांनी पुस्तकच वाचावं फ़क्त हे सांगण्यासाठीचा हा पोस्टप्रपंच....
