पाचवीत असणार्‍या जेसीला साउथ लेक टाहोमधल्या आपल्या घरातून शाळेत जायचा रस्ता ओलांडताना फ़िलीप आणि त्याच्या बायकोने उचललं. त्यानंतरची एकोणीस वर्षे म्हणजे वय वर्षे ११ ते ३०, आयुष्यातला सगळ्यात महत्वाचा, मोठं व्हायचा, छोट्या छोट्या गोष्टींचा आनंद घेऊन पुढचं जीवन समृद्ध करायचा काळ तिला त्याच्या घरामागच्या अंगणात एका छोट्या तंबुवजा घरात काढावा लागला. या काळात तिला दोन मुलीही झाल्या. तिची आत्ता म्हणजे २०१० मध्ये सुटका झाल्यानंतर, लिहिलेल्या "अ स्टोलन लाइफ़" या पुस्तकात जेसी डुगार्डने ही व्यथा मांडली आहे.
हे पुस्तक वाचताना ती पाचवीतली मुलगी सारखी डोळ्यासमोर येते. तिचं लौकिक शिक्षण पाचवीच्या पुढे झालंच नाही हे तिच्या भाषेवरून कळतं. वाचताना तिचे शब्द, तिचं असणं त्याच वयात थिजल्याचा भास होतो. फ़िलिप तिच्याशी जसा वागला त्यातले ठळक प्रसंग मांडताना आता तिला काय वाटतं (reflection) याबद्दलही थोडं अशी ठळक प्रकरणं आणि मध्ये तिने चोरून लिहिलेल्या डायरीची पानातले उतारे अशी साधारण मांडणी आहे. तिच्याच शब्दात सांगायचं तर हे पुस्तक खूप विस्कळीत होणार याची जाणीव असतानाही ते तसंच केलंय..अत्याचाराच्या परिसीमेची एकोणीस वर्षे पुस्तकाच्या अमुक एक पानात मांडायची आणि खरं तर ते लिहिण्यासाठी पुन्हा आठवायचं, त्याच त्रासातून परत गेल्यासारखंच नाही का?
हा फ़िलिप दुसर्‍या कुठल्यातरी बलात्काराच्या आणि ड्र्गजच्या खटल्यामुळे खरं तर पॅरोलवर होता. त्याला नेहमी पोलीस स्टेशनात जावं लागणं, तुरूंगवास, पोलीसांचा घरी चेक अप इ.इ. सगळ्याचं रूटीन असताना आणि अमेरीकेसारख्या देशात अशा गुन्हेगाराने एकोणीस वर्षे एखाद्या मुलीला घरी डांबून ठेवलंय हे पोलिसांना न कळणं हे माझ्यासाठी थोडं न पटण्यासारखं आहे.म्हणजे अशा देशांतही कायदा हा सर्वसामान्यांना न्याय मिळवून देतोच असं नाही, असंच म्हणायचं का?
आणखी एक न पटणारी गोष्ट म्हणजे हा फ़िलिप जर ड्रग्ज आणि मनोरूग्ण (सेक्सॉहॉलिक) म्हटला तरी हे कृत्य करताना त्याची बायको त्याच्यासोबत आहे. एक स्त्री म्हणून तिला कधीच जेसीला सोडवावसं वाटलं नाही का? की ती पण ड्रग्ज घ्यायची म्हणून तिची मती गूंग झाली असं समजायचं, का तिला फ़िलिपने आणखी कुठलं भय घालून ठेवलंय? की तिला स्वतःला मूल झालं नाहीये म्हणून हिच्याकडून मूल हवंय?एक स्त्री म्हणून या प्रसंगाकडे पाहताना खरंच पुरूषांची शारीरीक ताकत हीच त्यांची मोठी शक्ती ठरते का असंही वाटतं. कारण एक अकरा वर्षांची मुलगी तिच्यासमोर एक बंदूक घेऊन बसलेल्या माणसापुढे आणि त्याच्या एका हाताच्या फ़टक्यासरशी पडणारं शरीर सांभाळून पळणार तरी कशी?
मुलं होणं ही बायकांचीच मक्तेदारी (?) असल्याने अशा अत्याचाराच्या प्रकरणात पदरात मूल आलं की आधीच आपलं नाव हरवून बसलेली जेसी कुठे जाणार? त्यांचं पालनपोषण करण्यासाठी लागणारी शक्ती गोळा करण्यापुरतातरी तिला अशाच नराधमाबरोबर राहावं लागणार, नाही का? त्यात ही तर बंदीवानच. हे पुस्तक वाचताना निव्वळ तिने हे पुस्तक लिहिलंय म्हणून या अत्याचाराचा शेवट असेल अशी आशा वाटते नाहीतर हे असंच सुरू राहील आणि दुसरीकडे कुठेतरी आशा लावून बसलेली जेसीची आई आणि इथे जेसी यांची आयुष्य अशीच संपतील असं सारखं वाटतं. पण भगवान के घर असणारी देर कधीतरी हा अंधेरा दूर करते आणि एका पॅरोलच्या व्हिसिटमध्ये काही एजंट्सना संशय येऊन शेवटी जेसी आणि तिच्या दोन मुली यांची या नराधमाच्या तावडीतून सुटका होते. फ़िलिपने तिला खरं तर लहानपणापासून तिला इतकं घाबरवलेलं असतं की या एजंट्सनाही ती स्वतःविषयी खरं सांगायला सुरूवातीला ती कचरते आणि फ़िलिपलाच कव्हर करण्याचा प्रयत्न करते. अखेरीस एक एकोणीस वर्षे लपवून ठेवलेलं सत्य बाहेर येतं आणि फ़िलिप आणि त्याच्या बायकोवर खटला सुरू होतो. तो मला वाटतं अजूनही सुरू आहे किंवा बहुतेक त्याला शिक्षा झाली असावी.
हे हरवलेलं आयुष्य जेसीला परत मिळणार नाहीच आहे त्यामुळे ही सुटका म्हणायची की आता पुन्हा एकदा जगाला स्वतःच्या नावाने सामोरं जायची नवी शिक्षा? आपल्या मुलींना तिच्या आईबद्दलची माहिती जी मिडीयाच्या धिसाडघाईमुळे बर्‍यापैकी चघळली गेली आहे, त्यामुळे मिळणार्‍या नजरांपासून वाचवायचं हा एक नवाच प्रश्न. शेवटच्या प्रकरणांमध्ये हा सगळ्याच्या मानसिक परिणामामधून बाहेर येण्यासाठी ती घेत असलेल्या कौन्सिलिंग, बाह्य जगातल्या साध्यासाध्या गोष्टी जसं ड्रायव्हिंग,स्वतःच्या खर्‍या नावाने दुकानात जाणं याबद्दलचे तिचे अनुभव आणि एकंदरितच ही घटना वाचताना आपणही सून्न होऊन जातो.
थोडंसं जेसीच्या पुस्तकाच्या स्टाईलमध्ये लिहायचं तर माझंही हे पुस्तक वाचतानाच्या वेळचं प्रतिबिंब:
"माझं हे पुस्तक वाचून झालंय. तुला हवंय का?"
चार पाच तासाच्या विमान प्रवासात चार शब्द पण नीटसे न बोललेल्या शेजारणीकडून आलेल्या प्रश्नाने खरं तर थोडं आश्र्चर्यच वाटलं. पण नेहमी विमानात वर्तमानपत्र ठेवणारी लोकं असतात असं ही पुस्तक ठेवणारे असं वाटून मी फ़क्त कुठलं पुस्तक आहे त्याबद्दल विचारलं.
तिच्या उत्तराने मागे ऐकलेल्या बातमीची आठवण झाली आणि एक गंभीर विषय वाचणार हे माहित होतं..पण माझ्या पुढच्या प्रवासात दीड तासाच्या पण धावपट्टीवरच पंधरा विमानांच्या मागे उभ्या असलेल्या विमानात द स्टोलन लाइफ़ सुरू केलं आणि नुस्तं गंभीर नाही तर एकाच वेळी तिचं काय होणार याची प्रचंड काळजी, अमेरीकेतल्या पोलीसांच्या निष्काळजीपणाबद्द्ल वाटणारं आश्र्चर्य, एक स्त्री म्हणून भोगायला लागलेल्या शारीरीक छळाबद्दलचा आणि पुरूषांच्या भोगलालसेच्या सीमेची परिसीमा पाहून झालेला संताप आणि हे जीव कळवळायला लावणारं सत्य वाचताना डोळ्यात आलेलं पाणी लपवताना कधी जेसीच्या आयुष्याने माझ्या मनाचा ताबा घेतला कळलंच नाही. खरं तर हे पुस्तक मी त्यादिवशी पूर्ण वाचूच शकले नाही.
ज्या अत्याचारांना ती एकोणीस वर्षे सामोरी गेली, त्यातूनही काही चांगले व्हावे म्हणून तिने जी जिद्द दाखवली त्याबद्दल कुंपणावरून वाचायचीही माझी हिम्मत होत नव्हती.
मला हे पुस्तक देऊ करणारी ती बाई आठवली. तिने हे पुस्तक बहुतेक माझ्या पहिल्या फ़्लाईटला सुरू करून वाचून संपवलं. त्या प्रवासात जेव्हा केव्हा आमच्याकडे खाणं किंवा इतर काही कारणांसाठी एअरहोस्टेस आली तेव्हा तेव्हा ही बाई इतकी बावचळलेली असायची की प्रत्येकवेळी तिने मी जे मागवलं तेच मागवलं. थोडक्यात ती प्रचंड अपसेट होती किंवा काहीतरी ठीक नव्हतं असं तेव्हा मला वाटलं होतं. अगदी एक पर्सर आम्ही एक्झिट विंडोला होतो तर आधी उगाच गप्पा मारून आणि नंतर आग्रह करून आम्हाला वाईन हवी का असं चारेक वेळा विचारून गेला तेव्हाही तिने त्याच्याकडे फ़क्त पाहिलं पण पुन्हा पुस्तकात डोकं खुपसून राहिली. तिला ते पुस्तक नुसतंच संपवायचं नव्हतं तर तिला ते बरोबर घेऊनही जायचं नव्हतं. याचा उलगडा मला मी स्वतः हे पुस्तक वाचलं तेव्हा मला आपोआपच झाला.
माझं विमान पंधरा विमानांच्या पाठी उभं होतं असं कॅप्टनने सांगितलं. नक्की किती वेळ ते तिथे होतं मला काहीच माहित नाही. पण फ़िलिपने पहिल्यांदी जेव्हा तिच्या शरीराचा ताबा घेतला ते वाचून माझ्या आधीच्या सुकलेल्या अश्रुंवर पुन्हा पुन्हा ओघळणारे अश्रु पुसायला मी रुमाल काढायला लागले तोवर आम्ही हवेत होतो आणि माझा शेजारचा मेक्सिकन नशीबाने झोपून गेला होता. ही फ़्लाईट तशी दीडेक तासाचीच होती. मला जाम जड झालेलं पण तरी नेटाने मी वाचत राहिले, तिच्या प्रश्नात आणखी गुंतत गेले.
नंतर मला मिडवेस्टच्या एका भागात विमानतळापासून तासभर ड्राइव्ह करून हॉटेलला पोचायचं होतं. दिवस मावळताना मी कार रेंट करून प्रवास सुरू केला आणि मैलोनमैल पसरलेली मक्याची आणि सोयाबीनची शेतं लागायला लागली. रस्ताला लोकवस्ती आणि दिवे नाहीत आणि माहितीचा रस्ता नाही म्हणून मी अप्पर लावून गाडी हाकत होते. एखादा ट्रक वगैरे अशी अगदीच तुरळक वाहतूक होती आणि माझ्या बर्‍याच वेळाने लक्षात आलं की समोर एक पिक अप ट्रक फ़ार हळू जातोय म्हणून मी त्याला पास करायला गाडी डावीकडे घेतली. त्याने मला पास होऊ दिलं आणि मग मी त्याच्या पुढे आले तशी तो एकदम त्याचा अप्पर माझ्या डोळ्यावर येईल अशा रितीने मला फ़ॉलो करायला लागला. थोडक्यात माझं अप्पर लावून त्याच्यामागे गाडी चालवण्याचं उट्टं काढत होता.
माझ्या डोक्यात जेसीची घटना इतकी ताजी होती आणि हा सुनसान भाग म्हणजे कदाचित मी ९११ केलं तरी कुणी येईपर्यंत माझं काय होईल या विचाराने मुकाट्याने मी पुढचे काही मैल तो अप्पर सहन करून चालवत राहिले आणि एकदाची एक्झिट घेऊन हॉटेलला पोहोचले. ती अख्खी रात्र मला अजिबात झोप आली नाही. उगाच माझ्या मुलांशी व्हिडीओ चॅट करण्यात मी दोनेक तास घालवले पण जीव रमत नव्हता. त्यानंतर ते ओझं घेऊन काम संपवून घरी आले आणि उरलेलं पुस्तक वाचायला घेतलं. एकेका प्रसंगाने मी मोडून जात होते.मध्ये काही दिवस मला अक्षरशः कुठल्याही पुरुषजातीशी बोलू नये इतकं पराकोटीचं विचित्र वाटायला लागलं होतं. त्याचवेळी देशातल्या एका गॅंगरेपबद्दलची बातमी वाचल्यामुळे माझ्या नवर्‍याला त्यातल्या स्त्रीसाठी कसंतरी वाटतंय असं त्याने मला सांगितलं आणि मी कोसळलेच..त्यालाही या पुस्तकाबद्दल सांगून कितीतरी वेळ आम्ही सून्न बसून होतो. यानंतरही पूर्ण पुस्तक वाचायला मला बरेच दिवस लागले. थोडं थोडं वाचलं की पोटात ढवळून येऊन मी सोडून द्यायचे. तिच्या डायरीचा कित्येक भाग मी वाचलाच नाहीये. I just could not take it.
एक उदा. म्हणून तिच्या मांजरीसाठी एक डायरी लिहिली होती त्या प्रसंगात म्हटलंय,
I remember, I was so proud that I had written this for my kitty and wanted to share it with someone, I showed it to Phillip and he saw that I had put my name in it. He preached to me for I think an hour about how I really didn't want to write my name, and how dangerous that could be if anyone else ever read it. I thought to myself, I never see anyone, though, but I didn't interrupt because it always ended with why he was right and I was wrong. So I tore out the corners with my names and never wrote my real name on anything again until 2009.
हे पुस्तक माझ्यासाठी स्त्रीअत्याचाराची पराकोटी होती. या चिमुरडीने जे सहन करून त्यातून बाहेर येऊन आज ती तिचं जग उभं करायचा प्रयत्न करतेय ते सगळं या पोस्टमध्ये मांडणं कठीण होणार आहे हे ठाऊक असतानाही मी याविषयी लिहायला सुरूवात करतेय. त्याचं कदाचित एक कारण हे पुस्तक अमेरिकेबाहेर किंवा स्पेसिफ़िकली भारतात येईल का मला माहित नाही. तरीही झालेल्या घटनेची थोडीफ़ार कल्पना आपल्या वाचकांनाही द्यावीशी वाटली. ही पोस्ट प्रचंड विस्कळीत असणार आहे याची खात्री असूनही प्रकाशीत करतेय.
सध्या नवरात्रीच्या निमित्ताने एकंदरीत "स्त्री शक्ती" हा विषय थोड्या दिवसांसाठी का होईना पण चघळला जाईल. त्याचवेळी मला काही महिन्यांपूर्वी वाचलेलं हे पुस्तक माझ्या मनात घर करून बसलेली जेसीच नाही तर अनेक स्त्रिया आठवतात. म्हणजे पुरूषांची शारिरीक मक्तेदारी आणि त्यांना आमचं आव्हान देणं अशक्य असणं हे सगळं खरं असलं तरी कुठेतरी ती एक सूप्त शक्ती जात्याच प्रत्येक स्त्रीमध्ये निसर्गदत्त आहे. तिचा संयम, तिचं सकारात्मक असणं, या सगळ्याचा कुठेतरी अंत असेल असं स्वतःलाच सांगायची तिची प्रवृत्ती या सर्वांनीच जगायचं बळ तिला दिलंय..आणि तिची बाळं हेही तिचं बळ असतं. मग ती चाळीत संसार करणारी पण मुलांना शिक्षण देऊन मोठं करुन आता एकटीने अमेरीकेला नातवडांना भेटायला येणारी माझी आई असो की माझ्या मुलीसाठी मी डोंगरही चढेन
असं म्हणणारी बेट्टी असो नाहीतर स्वतःच्याच देशात
बंदीवान असणारी हाले आणि काही दिवसांपूर्वी पुरुषांची मक्तेदारी असणार्‍या तालिबान्यांविरुद्ध लढणारी मलाला. या सार्‍या स्त्रियांप्रमाणेच जेसीने धीर धरुन आलेल्या संकटाला सामोरं जायचं ठरवलं. तिच्या हरवलेल्या जगातलं सगळंच परत मिळणं तर शक्य नाही पण निदान एक माणूस म्हणून जगायचा अधिकार तिला पुन्हा प्राप्त होतोय हेही नसे थोडके.
नवदुर्गेच्या या सणाला अनेक संकटांना सामोरं जाऊन एका नराधमाला अखेरीस कायद्याच्या ताब्यात देऊन आपल्या पिलांसकट स्वतःची सुटका करणार्‍या या मातेला माझा त्रिवार प्रणाम. वाचकांना नवरात्र आणि दसर्‍याच्या माझिया मनातर्फ़े शुभेच्छा.
तळटीप: या पुस्तकातला बराचसा भाग मी सहन होत नाही म्हणून वाचू शकले नाही आहे. हे पुस्तक कदाचित भारतात उपलब्ध नसेल. माझं वाचून झालेलं पुस्तक जेव्हा मी मायदेशी येईन तेव्हा माझ्या एक मैत्रीणीसाठी घेऊन येणार आहे. कुणालाही तिच्याकडून ते वाचायला हवं असल्यास संपर्क साधून ठेवा.
